Eftir Jónínu Leósdóttur, birt með góðfúslegu leyfi höfundar.

Áhrif fjölskyldugerðar og systkina á mótun þína sem einstaklings
Þegar við höldum á nýfæddu barni getur okkur fundist það eins og óskrifað blað. Augu þess eru að sjá umheiminn í fyrsta sinn, hendurnar hafa aldrei haldið á neinu og litlu mjúku iljarnar hafa ekki snert jörðina. Barnið er þó alls ekki eins og óforrituð tölva. Það kom í heiminn með ákveðin grunnforrit í genunum. Eiginleikar forritsins koma bara ekki í ljós alveg strax. Ekki er þó allt meðfætt. Persónueinkenni okkar mótast einnig töluvert af aðbúnaði í æsku og því fólki sem við höfum mest samskipti við fyrstu tvo áratugi lífsins.

Margir þekkja eflaust dæmi um einstaklinga sem ólust upp við fátækt og urðu miklir efnishyggjumenn með þörf fyrir að eiga digra varasjóði. Eða fólk sem ólst upp við ríkidæmi og lærði aldrei að meta gildi peninga vegna þess að þeir voru jafn sjálfsagðir og vatnið í krönunum. Mótunin getur líka komið fram á þann hátt að ungmenni feta í fótspor feðra sinna, mæðra eða annarra áhrifavalda úr æsku þegar kemur að starfsvali, áhugamálum, stjórnmálaskoðunum og fleira. Eða þá að þau sverja þess dýran eið að feta allt aðra braut en foreldrarnir. ,,Ég ætla sko ekki að verða læknir, listmálari, verkamaður, húsmóðir, íhald, kommi eða krati eins og pabbi/mamma!"

MYND 1.3 FJÖLSKYLDAN

Í gegnum tíðina hafa ótal kenningar verið settar fram um hvað mótar fólk og hvernig þau áhrif koma helst fram. En þetta er ekki einfalt mál. Hver einasti einstaklingur er sérstakur og mannskepnan er gífurlega flókið fyrirbæri, svo ekki sé meira sagt. Þess vegna er vonlaust að sanna með óyggjandi hætti hvers vegna Jón er eins og hann er og hvað hefði þurft að koma til svo hann yrði öðru vísi. Það getur hins vegar verið bráðskemmtilegt að velta þessu fyrir sér og koma með getgátur.

Eitt af því sem gaman er að skoða er fjölskyldumynstrið sem við ólumst upp við og staðsetningu okkar í þeirri flóru sem nú á tímum getur verið ansi fjölskrúðug. Það verður síalgengara að börn alist ekki upp hjá báðum blóðforeldrum sínum heldur eignist stjúpforeldra og hálfsystkini með tilheyrandi tilfinningaflækjum. Könnum málið nánar.

Stór eða lítil fjölskylda
Ein af þeim kenningum sem settar hafa verið fram varðandi fjölskyldustærð er á þá leið að börn sem alast upp í stórum systkinahópi finni til meira öryggis og séu sáttari við sjálf sig en börn úr litlum fjölskyldum. Þetta er sagt valda því að þau finni síður til kvíða og séu óhræddari við að taka áhættu síðar í lífinu. Þótt systkini geti rifist eins og hundar og kettir standa þau yfirleitt saman gegn utanaðkomandi ógnum. Börn sem eiga mörg systkini eiga þannig marga bakhjarla og eru með traust ,,öryggisnet". Hins vegar má ekki gleyma því að aukinn fjöldi systkina hefur í för með sér aukna samkeppni um athygli (og jafnvel ást!) pabba og mömmu - og það getur haft mótandi áhrif á sálirnar.

Oft eru líka tengsl á milli efnahags og fjölskyldustærðar. Þumalputtareglan er sú að því fleiri sem börnin eru þeim mun meiri séu fjárhagsörðuleikarnir. Það kostar sitt að borga fyrir íþróttanámskeið, tónlistarkennslu, ferðalög, fatnað og fleira fyrir stóran hóp barna. Þeir sem alast upp í stórum systkinahóp geta þess vegna verið talsvert mótaðir af því að hafa ekki fengið jafn mikið af lífsins gæðum og krakkar úr minni fjölskyldum. Sumum er það til dæmis sérstakt kappsmál að láta börnin sín aldrei ganga í fatnaði af öðrum af því að þeir þurftu sjálfir að nota föt, gúmmístígvél og strigaskó af eldri systkinum.

Í stórum fjölskyldum fær hver og einn líka minna pláss - ekki bara varðandi tíma og athygli foreldranna heldur einnig í bókstaflegri merkingu. Það er ekki sjálfgefið að hver og einn hafi herbergi út af fyrir sig. Þar af leiðandi geta börn frá þannig heimilum haft mikla þörf fyrir að eignast sinn eigin ,,helgidóm“sem þau geti haft í næði. Það getur meðal annars komið fram í því að þau flytji fyrr að heiman en jafnaldrar þeirra úr fámennari fjölskyldum.

Foreldrar og stjúpforeldrar
Það gefur væntanlega augaleið að samband foreldranna hefur talsverð áhrif á börnin. Ef foreldrarnir lifa í sátt og samlyndi og sýna hvort öðru ást og virðingu fara börnin út í lífið með það veganesti að þannig eigi samskipti fólks að vera. Þau leita þá uppi einstaklinga sem þau geta verið í slíkum samskiptum við og sætta sig síður við að vera í „óheilbrigðum“ samböndum.

Börn sem alast upp við heimilisofbeldi bera þess yfirleitt einhver merki um lengri eða skemmri tíma. Sagt hefur verið að stelpur sem sjá mæður sínar beittar ofbeldi geti orðið þjakaðar af vanmetakennd og geti átt erfitt með að standa á rétti sínum sem fullorðnar manneskjur. Því miður vill stundum brenna við að drengir sem urðu vitni að ofbeldi (eða fórnarlömb ofbeldis) láti sjálfir hnefann tala þegar þeir eru komnir á fullorðinsár.

Börn einstæðra foreldra eru svo kapítuli út af fyrir sig. Ef þau alast til dæmis upp hjá móður sinni venjast þau því að þurfa ekki að keppa við pabba um athygli mömmu. Það styrkir þau að mörgu leyti, enda líkar flestum börnum við að fá óskipta athygli. Þetta getur hins vegar gert það að verkum að börnunum finnist þau miðdepill alheimsins. Sum þeirra verða mjög háð foreldrinu, sem ól þau upp, og það getur lengt talsvert dvölina á „Hótel mömmu“. Ef stjúpforeldri kemur inn á heimilið getur það valdið sárri afbrýðisemi hjá ungum börnum - og jafnvel orðið til þess að þau fjarlægist blóðforeldri sitt. Stundum verða viðbrögðin önnur ef börnin eru orðin örlítið stálpaðri. Þá er hugsanlegt að þau reyni að keppa við blóðforeldrið um hylli stjúpforeldrisins. Því er haldið fram að drengir undir átta ára aldri eigi auðvelt með að aðlagast tilkomu stjúpföður. Það sé hins vegar mun erfiðara fyrir drengi á unglingsaldri að kyngja því að mamma eignist nýjan lífsförunaut. En auðvita er þetta ekki algilt. Samskiptin breytast og þróast á ýmsan máta eftir því sem árin líða.

Oft flækir það málið að stjúpforeldrarnir mæta ekki endilega einir til leiks heldur með börn úr fyrri samböndum. Síðan fæðast kannski hálfsystkini í heiminn og þá verður mynstrið: Börnin mín, börnin þín og börnin okkar beggja!

Það er ekki sjálfgefið að þetta hafi vandamál í för með sér ef fullorðna fólkið vandar sig. Í flestum tilfellum má þó eflaust búast við einhverjum erfiðum tímabilum í fjölskyldum sem eru svona samsettar - til dæmis varðandi það hvar börn stjúpforeldrisins eigi að sofa þegar þau koma í heimsókn og fleira í þeim dúr.

Stelpur og strákar
Kyn barna í systkinahópi getur haft talsverð áhrif á samskiptin og mótunina á æskuárunum. Rannsóknir hafa til dæmis sýnt að ef stelpa er frumburður verður hún afbrýðisamari ef barn númer tvö er strákur en ef það reynist önnur stelpa. Ástæðan er talin vera sú að mæður veiti öðru barni sýnu meiri athygli ef það er ekki af sama kyni og fyrsta barnið. Af einhverjum ástæðum verða karlkyns frumburðir þó ekki afbrýðissamari í garð systra en bræðra.

Ef hjón eiga þrjár dætur er ekki ósennilegt að systirin í miðið geri dálitla uppreisn gegn ,,stelpulegu“ hlutskipti, hafi lítinn áhuga á að punta sig og vilji helst vera í fótbolta með strákunum. Þessu er þveröfugt farið með stelpur sem eiga eldri og yngri bræður. Þær geta einmitt lagt mikið upp úr kvenleika sínum og helst viljað ganga í ballkjólum alla daga vikunnar.

Stelpa sem á eldri systur og yngri bróður myndar oft eins konar bandalag með systur sinni gegn bróðurnum. Þegar hún vex úr grasi er þess vegna hugsanlegt að hún eigi auðveldara með að umgangast konur en karla. Svo segja að minnsta kosti sumir sérfræðingar sem hafa kynnt sér málið. Vísindamenn halda því líka fram að (sem margir þekkja af eigin raun!) að sambönd mæðra og dætra verður nánara með tímanum en drengir fjarlægist mæður sínar smám saman um leið og samband þeirra við feðurna styrkist.

Pabbastelpur og mömmustrákar
ðmsar rannsóknir hafa verið gerðar á áhrifum foreldra á börn sín eftir kyni barnanna. Niðurstöðurnar hafa meðal annars leitt í ljós að drengir, sem eru aldir upp hjá einstæðum mæðrum, eru lélegri í stærðfræði en eiga auðveldara með tjáskipti en drengir sem alast upp hjá báðum foreldrum eða aðeins hjá föðurnum. Sömuleiðis eru stelpur, sem eru mjög hændar að feðrum sínum, duglegri í stærðfræði en stelpur sem eiga meiri samskipti við mæður sínar.

Allt á þetta víst rætur að rekja til þess hvað kynin eru ólík og hafa þar með ólík áhrif á afkvæmin. Börn sem eru mun tengdari mæðrum sínum en feðrum verða fær í mannlegum samskiptum. Börn sem eru tengdari feðrum sínum leggja hins vegar meira upp úr gjörðum en orðum.

Í ljós hefur komið að nýbakaður faðir hefur lengri viðdvöl á fæðingardeildinni ef hann hefur eignast son en dóttur. Þessi munur á áhuga feðra á börnum sínum heldur áfram eftir að heim er komið og með hverju árinu sem líður. Synirnir fá sem sagt meiri athygli frá pabba en dæturnar - svona að meðaltali, auðvitað. Margar undantekningar eru frá þessari reglu og má þar nefna Margareth Thatcher, fyrrum forsætisráðherra Breta. Hún var mikil pabbastelpa og sagt er að það hafi gert hana sjálfsörugga. Sjálfsagt hafa erfðir og annað þó einnig sitt að segja.

Þess má geta að mæður virðast ekki veita börnum sínum mismikla athygli eftir því af hvoru kyni þau eru. En lítum nú á hvað það segir okkur um hvar við erum í systkinaröðinni.

Frumburðurinn
Frumburðurinn er yfirleitt sjálfsöruggur og kannski dálítið stjórnsamur, enda má segja að hann hafi verið forystusauðurinn í systkinahópnum. Hann er metnaðargjarn - kannski vegna þess að honum líkaði vel að vera miðdepill athyglinnar í fjölskyldunni þar til yngri systkini bættust við. Þetta er sjálfstæður einstaklingur sem á gott með að tjá sig, meðal annars vegna þess að foreldrarnir höfðu meiri tíma til að sinna honum en yngri börnum.
Frumburðurinn getur verið íhaldssamur þótt hann hafi ef til vill farið í gengum ákveðið uppreisnarskeið á unglingsaldri. Eftir það róast hann til muna - jafnvel svo mikið að hann getur orðið hálfgerður siðameistari og predikari í fjölskyldunni. Ef systkinahópurinn er stór er þetta afar ábyrgur einstaklingur því hann hefur þurft að axla töluverða ábyrgð á yngri krökkunum. Þess vegna er ekki ósennilegt að hann hafi mikla leiðtogahæfileika. Hins vegar hefur þetta einnig gert hann alvörugefinn.

Frumburðurinn hefur meiri áhuga á hugmyndum en fólki. Heimsmynd hans hrundi þegar yngri systkini stálu sviðsljósinu og það kenndi honum að vera ekki um of háður velþóknun eða samþykki annarra varðandi alla hluti. Það er óskemmtilegt að eiga í útistöðum við þennan einstakling. Hann getur verið frekur og beitt lúalegum brögðum til þess að fá sínu framgengt.

Ef mörg ár liðu þar til barn númer tvö kom til skjalanna hefur frumburðurinn hugsanlega tilhneigingu til þess að fá kvíðaköst.

Miðbarnið
Miðbarnið er sjálfstætt vegna þess að það hafði hvorki stöðu þess elsta né athyglina sem yngsta barnið fékk. Það lærir þess vegna að treysta á sjálft sig og leita stuðnings út fyrir veggi heimilisins. Af sömu ástæðu hefur það líka mikið keppnisskap og finnst gaman að fást við ögrandi aðstæður.

Samt er miðjubarnið einkar samvinnuþýtt, enda vant samningaviðræðum við foreldra og systkini. Það veit að nauðsynlegt er að koma til móts við annað fólk og finna málamiðlanir. Þessir eiginleikar koma sér mjög vel þegar viðkomandi verður foreldri.

Miðbarnið er félagslynt og þægilegt í umgengni því það lærði að leika sér jafnt við eldri sem yngri börn. Hins vegar er það stundum einmana. Stundum fannst því nefnilega eins og það væri svolítið eitt á báti. Miðbarnið getur einnig skort sjálfstraust og það getur reynt að nota fýluköst sem stjórntæki.

Yngsta barnið
Yngsta barnið er afslappað og frjálslynt. Trúlega var meira látið eftir því en eldri systkinunum og fyrst það hafði mikið frelsi finnst því sjálfsagt að aðrir hafi það líka. Þetta er bráðskemmtilegur einstaklingur sem nýtur þess að daðra og á auðvelt með að vefja fólki um fingur sér. Að öllum líkindum býr hann yfir talsverðri sköpunargáfu.

Yngsta barnið stendur sig vel þegar erfiðleikar bjáta á, enda vant því að geta treyst á stuðning annarra í mótbyr. Stundum reynir þessi einstaklingur að koma sér hjá því að taka afstöðu og hann á það til að kenna öðrum um fremur en að leita orsaka vandamála hjá sjálfum sér. Hann er nefnilega ekki eins vanur að bera ábyrgð og eldri systkini. Þetta getur líka valdið því að hann verður of háður öðrum og vill láta annað fólk bjarga sér fremur en að gera eitthvað sjálfur.

Yfirleitt skortir yngsta barnið í fjölskyldunni ekki athygli - og þörfin fyrir hana fylgir því fram undir fullorðinsár. Þetta getur meira að segja valdið því að þessir einstaklingar bíða lengi með að eignast börn vegna þess að þau myndu ræna þá athygli.

Einkabarnið
Einkabarnið er sjálfstætt og vill oft fá að vera í ró og næði, eins og í æsku. Það er stundum svo sjálfu sér nægt að það verður galli fremur en kostur. Þetta er afar ábyrgur einstaklingur sem reynir að valda fólki ekki vonbrigðum, enda vanur því að við hann séu bundnar miklar væntingar. Hann er vel skipulagður og stendur við gefin loforð.

Einkabarnið er skapandi og á auðvelt með að hafa frumkvæði. Í æsku varð það jú sjálft að brydda upp á ýmsu til að láta sér ekki leiðast. Þegar þessi einstaklingur eignast sjálfur barn verður hann einstaklega gott foreldri - þótt alvaran geti verið fullráðandi.

Þrátt fyrir að einkabarnið þrái oft félagsskap er það líka einfari sem á erfitt með að tjá öðrum tilfinningar sínar og hleypa fólki of nálægt sér. Einkabarnið er líka mjög viðkvæmt fyrir gagnrýni af því að það vandist ekki ágreiningi innan systkinahóps þar sem viðkomandi eru kannski óvinir í dag en verða aftur vinir á morgun.

Reyndar getur einkabarnið verið dálítið hrætt við tilfinningar, hvaða nafni sem þær nefnast, svo það forðast deilur í lengstu lög.

Heimild: Jónína Leósdóttir. Nýtt líf. 3 tbl. 24. árg. 2001, bls 64-66.