FJÖLLIN
Komdu og skoÐaÐu FJÖLLIN ISBN 978-9979-0-2827-7 © 2004 Sigrún Helgadóttir © 2004 teikningar Áslaug Jónsdóttir © 2004 kort bls. 2 og bls. 4 Landmælingar Íslands © 2004 ljósmyndir Mats Wibe Lund © 2004 ljósmynd Skjaldbreiður bls. 6 Haukur Snorrason Ritstjórn: Hafdís Finnbogadóttir og Ellen Klara Eyjólfsdóttir Öll réttindi áskilin 1. útgáfa 2004 Menntamálastofnun Útlit og umbrot: Námsgagnastofnun Prentvinnsla: Litróf ehf.
FJÖLLIN Sigrún Helgadóttir er höfundur og Áslaug Jónsdóttir teiknaði myndir Komdu og skoÐaaÐu
Þú og fjöllin Sérð þú fjöll heiman frá þér eða frá skólanum? Það er líklegt. Ísland er fjallaland. Veistu eitthvað um fjöllin sem þú sérð? Kannski veistu hvað þau heita. En veistu hvað þau eru gömul, hvernig þau urðu til, hvað er á bak við þau og hvort einhverjir eiga heima við þau? Hvað er fjall? Það sem sumir kalla fjall kalla aðrir hól eða ás. Til eru mörg orð yfir hóla, hæðir og fjöll á Íslandi. Sum landakort sýna landslag. Á þeim táknar brúnn litur fjöll. Því dekkri sem brúni liturinn er því hærri eru fjöllin. Tölur sýna hvað landið er mörgum metrum hærra en sjórinn. Land sem er lágt yfir sjó er grænt á þessum kortum. 2
3 Á Íslandi eru óteljandi fjöll. Þessi bók segir frá örfáum þeirra. Um leið og þú lest bókina skaltu horfa til fjalla. Líttu á þau á morgnana, um miðja daga og á kvöldin. Þau sýnast aldrei alveg eins. Kannski uppgötvar þú eitthvað skemmtilegt um fjöllin þín. 292 m 696 m
4 Íslandsfjöll Stundum heita tvö fjöll sama nafninu en þau eru ekki eins. Hvert fjall er með sínu móti. Hvernig ætli fjöllin hafi orðið til? Mörg fjöll á Íslandi hafa myndast á eldstöðvum. Þar er skorpa jarðar sprungin. Bráðin kvika, lengst neðan úr jörðinni, kemst upp á yfirborðið og storknar. Gosbeltið er þvert yfir Ísland. Þar eru margar eldstöðvar. Þar verður landið til. Þaðan mjakast það hægt og hægt í báðar áttir. Mörg lög af jarðefnum hrúgast hvert ofan á annað. Þetta eru lög af sandi, möl, mold, ösku og hraunum.
5 Landið getur orðið eins og stór kaka úr mörgum lögum. Slík landkaka er kölluð háslétta. Jöklar geta myndast á hásléttunni. Þeir renna niður af henni og grafa í hana dali. Jöklarnir eru eins og jarðýtur sem ryðja jarðefnum í burtu. Vatn og vindar hjálpa líka til að sverfa landið og flytja efni í burtu. Þannig geta myndast dalir og á milli þeirra fjöll.
6 Skjaldbreiður Skjaldbreiður er norðaustan við Þingvelli. Fjallið er kringlótt og hækkar jafnt og þétt upp í topp. Þannig fjöll heita dyngjur. Dyngjur myndast þegar þunnt hraun rennur til allra átta frá einum gíg. Skjaldbreiður er að verða tíu þúsund ára. Líklega heitir fjallið Skjaldbreiður vegna þess að það er eins og risastór skjöldur sem liggur á jörðinni. Þegar Alþingi var haldið á Þingvöllum lá reiðleið margra meðfram Skjaldbreiði en ólíklegt er að fólk hafi búið þar. Þó er sagt frá því í Íslendingasögum að við Skjaldbreið hafi búið menn sem voru hálfgerð tröll.
7 Jónas Hallgrímsson var skáld og náttúrufræðingur. Í júlí árið 1841 rannsakaði hann Skjaldbreið. Jónas var svo niðursokkinn í rannsóknir sínar að hann týndi fólkinu sem hann var með. Það var með farangurinn en hann hvorki með nesti né hlífðarföt. Hann var einn á hestinum Baldri og tíkin Kara fylgdi þeim. Jónas ákvað að halda áfram í kringum fjallið og svaf úti um nóttina. Þá orti Jónas frægt kvæði um fjallið Skjaldbreið.
8 Hekla Hekla er heimsfrægt eldfjall sem gýs oft. Oftast eru eldgosin lítil en stundum mjög stór og þá kaffærir hún landsvæði í ösku. Á Íslandi eru svartar og ljósar rendur í moldinni. Þetta eru öskulög, mörg þeirra frá Heklu. Í gamla daga héldu menn að niðri í jörðinni væri helvíti og þar byggi Kölski sjálfur. Þegar fréttir af Heklu bárust til útlanda trúðu sumir að Hekla væri dyrnar að helvíti. Sigurður Þórarinsson, jarðfræðingur, sá hvernig hægt er að nota öskulögin. Hvert öskulag hefur sín einkenni og hægt er að finna út hvað þau eru gömul. nútími 900 ára 2800 ára 4000 ára
9 Sá sem finnur gamlan hlut í jörðinni skoðar öskulögin fyrir ofan og neðan hlutinn. Ef hluturinn er rétt fyrir neðan öskulagið frá árinu 1104 þá er hluturinn svolítið eldri en það. Enn stafar ógn frá Heklu. En nú nota vísindamenn jarðskjálftamæla til að fylgjast með hreyfingum í henni. Þegar Hekla gaus árið 2000 var það tilkynnt í útvarpinu áður en gosið sást. Vísindamenn gátu þetta með því að skoða gögn sem mælarnir senda þeim stöðugt.
10 Öræfajökull Vatnajökull er stærsti jökull í Evrópu. Hann skiptist í bungur og skriðjökla, hver með sínu nafni. Öræfajökull er í suðurjaðri Vatnajökuls. Tindur hans, Hvannadalshnjúkur, er hæsta fjall á Íslandi 2119 metra yfir sjó. Einu sinni hét fjallið Knappafellsjökull og sveitin fyrir neðan Hérað. Árið 1362 gaus fjallið undir jöklinum. Jökullinn bráðnaði og öskuleðja lagðist yfir sveitina. Þá gat fólk ekki fylgst með eldfjöllum eins og nú er gert. Gosið kom fólki á óvart og það gat ekki forðað sér. Kannski dóu næstum allir sem í sveitinnni bjuggu.
Mörg ár liðu þangað til fólk gat aftur farið að búa þar. Síðan heitir sveitin Öræfi og fjallið Öræfajökull. Sá sem fyrstur gekk á Öræfajökul, svo vitað sé, hét Sveinn Pálsson. Það var árið 1794. Sveinn skrifaði merkilega ritgerð um jökla og hvernig þeir hreyfast. Sveinn var læknir og hefur líklega haft nóg að gera. Þá voru lærðir læknar á öllu landinu bara fimm. Núna eru þeir fleiri en þúsund. 11
12 Dyrfjöll Dyrfjöll eru með elstu fjöllum á Íslandi. Þau eru meira en tíu milljón ára gömul. Oft hafa legið jöklar á fjöllunum. Þeir hafa sorfið fjöllin til og rofið í þau skarð sem er eins og dyr. Vestan við Dyrfjöll er Fljótsdalshérað en austan þeirra er Borgarfjörður eystri. Í fjöllunum eru víða háir klettar og hamrabelti og þar má finna litskrúðuga steina. Í gömlu kvæði segir að tröllkonan Grýla búi í Dyrfjöllum. Margar sögur eru til um huldufólk, álfa og tröll í Dyrfjöllum og nágrenni þeirra. Ein sagan er um stelpuna Siggu. Hún var sveitarómagi og átti slæma vist.
13 Huldumaður í Dimmadal í Dyrfjöllum bauð henni þá að koma til sín. Síðar varð hún konan hans og lifði með huldufólki alla sína ævi. Á Borgarfirði átti einu sinni heima strákur sem hét Jóhannes Sveinsson. Síðar fór hann að kalla sig Kjarval og varð frægur listmálari. Hann byggði sér pínulítið hús á Héraði þar sem vel sá til Dyrfjalla. Þar málaði hann mikið af myndum.
14 Herðubreið Herðubreið er kölluð drottning íslenskra fjalla. Hún gnæfir hátt yfir Ódáðahraun og öræfin í kring. Árið 2002 var kannað hvert væri uppáhaldsfjall Íslendinga. Flestir nefndu Herðubreið. Herðubreið er úr móbergi. Móbergsfjöll myndast þegar eldgos verða undir vatni eða jökli. Þau eru mjög algeng á Íslandi og eru líka á suðurheimskautinu. Annars staðar finnast varla móbergsfjöll. Þegar rignir á hraun sígur vatnið í gegnum þau. Undir hraunum eru oft neðanjarðarár. Við jaðra hrauna koma árnar fram. Þar eru lindir með tæru vatni eins og í Herðubreiðarlindum.
15 Áður fyrr voru sumir hræddir við öræfin. Þeir höfðu heyrt sögur um álfa, tröll og útilegumenn. Í sögunum búa útilegumenn oft í grösugum dölum og eiga stór bú. Útilegumenn voru til. Sambýlisfólkið Fjalla-Eyvindur og Halla eru frægust þeirra. Eyvindur var í Herðubreiðarlindum einn vetur. Hann bjó í hraungjótu, hafði ekki eld og lifði aðallega á hráu hrossakjöti og hvannarótum.
16 Hornbjarg Hornbjarg er eiginlega hálft fjall því að sjórinn er smátt og smátt að rjúfa það. Öðrum megin eru grónar brekkur en sjávar megin þverhnípt bjarg. Í bjarginu búa milljónir sjófugla sem sækja fæðu sína í hafið. Hornbjarg er á Hornströndum. Einu sinni bjuggu margir á Hornströndum. Fólk bjó í víkum við sjóinn á milli hárra fjalla. Góð veiði var í sjó og vötnum, verðmæti rak á fjörur eins og hval og rekavið. Sigið var í fuglabjörg til að safna eggjum. Í Íslendingasögum er saga um fóstbræðurna Þormóð og Þorgeir í Hornbjargi. Þorgeir datt en greip í hvönn á síðustu stundu.
17 Hann var svo stoltur að hann vildi ekki kalla á Þormóð en hékk lengi í hvönninni þangað til Þorgeir sá hann og kippti honum upp. Rithöfundurinn Halldór Kiljan Laxness skrifaði bók um fóstbræðurna. Hún heitir Gerpla. Það var harðbýlt á Hornströndum. Um miðja síðustu öld fluttu síðustu íbúarnir þaðan. Á sumrin flykkjast ferðamenn til Hornstranda. Þar eru engir bílvegir svo að fólk gengur um fjöll og víkur og siglir með ströndum.
18 Snæfellsjökull Snæfellsjökull er virk eldkeila eins og Öræfajökull en hefur ekki gosið síðan land byggðist. Í Íslendingasögum segir frá Bárði. Hann kom frá Noregi og var að hálfu tröll. Bárður átti sex dætur. Helga var elst. Einu sinni var hún að leika sér í fjörunni. Hafís var fyrir landi og Helgu var hrint út á ísjaka. Ísinn rak frá landi og á honum fór Helga til Grænlands. Nokkrum árum síðar komst hún aftur heim. Bárður varð bæði reiður og hryggur þegar hann frétti af Helgu. Hann gaf eigur sínar og settist að í helli í Snæfellsjökli. Eftir það var hann kallaður Snæfellsás og menn hétu og trúðu á hann sem bjargvætti.
19 Jules Vernes var frægur, franskur rithöfundur. Hann skrifaði sögu um fólk sem fór niður í gíginn í Snæfellsjökli, lenti í alls kyns ævintýrum ofan í jörðinni og kom upp á yfirborðið á Ítalíu. Það er gott að horfa á fjöll, sérstaklega ef þau eru tíguleg og falleg. Sumir segja að frá slíkum fjöllum stafi orku. Þannig fjöll eru um allan heim. Snæfellsjökull er eitt af þeim.
20 Esja Esja er innan borgarmarka Reykjavíkur. Líklega geta fáar höfuðborgir í heiminum státað af slíku fjalli. Sumum þykir svo vænt um Esjuna að þeir vilja helst búa þar sem þeir sjá hana. Aðrir horfa til Esju á ferð sinni um borgina eða þaðan sem þeir vinna. Margir ganga á Esju. Oft er straumur fólks upp brattar hlíðar hennar. Esjan hefur áhrif á veðrið í Reykjavík. Hún skýlir austurhluta borgarinnar í norðanátt. Esjan er ekki eldfjall heldur hafa jöklar skorið hana út úr stórum stafla af mörgum ólíkum jarðlögum. Ekki er vitað hvaðan nafnið Esja kemur. Til er saga um konuna Esju sem kom til Íslands frá Írlandi og bjó við Esjuna.
21 Orðið gæti líka þýtt tálgusteinn en það er steinn svo mjúkur að það er hægt að tálga hann til. Landnemar á Íslandi bjuggu til hluti úr tálgusteini. Einu sinni var grafið kalk úr námu í Esjunni til að nota í byggingar. Kalkið var flutt sjóleiðis til Reykjavíkur. Fyrir neðan Arnarhól var það brennt í ofni. Síðan heitir þar Kalkofnsvegur.
22 Hvers virði eru fjöllin? Hvernig væri landið án fjalla? Hverju breyta fjöllin? Fjöll gefa skjól og það blæs meðfram fjöllum. Það rignir þegar rakur vindur rekst á fjöll en hinum megin fjallanna er þurrt og sólin skín. Veðrið er ólíkt neðst og efst í fjalli, norðan í fjalli og sunnan í fjalli. Það vaxa ólíkar plöntur og dýr á ólíkum stöðum fjallsins. Oft vaxa ber í fjallshlíðum á haustin og á veturna er hægt að vera þar á skíðum. Á fjöllum er alltaf eitthvað nýtt að sjá. Það er skemmtilegra en sjá alltaf það sama. Margir fá kraft í sig við fjöllin og í nálægð þeirra verða til listaverk, sögur, ljóð, málverk og tónverk.
23 Gaman er að horfa á fjöll og ganga á fjöll. Það getur verið erfitt að komast upp en þar er margt að sjá. Fjallganga er eins og að fara í íþróttatíma og horfa um leið á bíómynd – en oft miklu skemmtilegra. Getur verið að við eigum öll svolítið í fjöllunum og að fjöllin eigi svolítið í okkur?
24 Fjöllin þín Nú veistu svolítið um örfá fjöll af óteljandi fjöllum Íslands. Kannski sérðu ekkert þessara fjalla heiman frá þér. En þú sérð örugglega einhver fjöll. Kannski sérð þú: eða þú sérð einhver allt önnur fjöll. Öll fjöll búa yfir leyndardómum og sögum. Þekkirðu fjöllin þín? Víðidalsfjall, Mælifellshnjúk eða Tindastól, Súlur, Kaldbak eða Kinnarfjöll, Bláfjall, Hafrafell eða Gunnólfsvíkurfjall, Smjörfjöll, Snæfell eða Bjólf, Hólafjall, Hólmatind, Kumlafell eða Búlandstind, Vestrahorn, Steinafjall eða Lómagnúp, Mýrdalsjökul, Helgafell eða Ingólfsfjall, Keili, Akrafjall, Baulu eða Hornatær, Hafnarmúla, Sandafell, Bolafjall eða Eyrarfjall
40338 Yfirheiti þessa bókaflokks er Komdu og skoðaðu ... og við gerð efnisins var tekið mið af áherslum í námskrá í náttúrufræði og samfélagsgreinum. Kennsluefnið Komdu og skoðaðu fjöllin samanstendur af nemendabók og fjölbreyttu námsefni á vef með kennsluleiðbeiningum, verkefnum, sögum og fróðleikshorni þar sem finna má m.a. mikinn fróðleik um fjöll og fleira. Í þessari bók sem er einkum ætluð nemendum í 2.–3. bekk er lögð áhersla á fjöll, gerð þeirra og fjölbreytileika. Tekin eru dæmi um fjöll, víða að af landinu, sem myndast hafa á ólíkan hátt og lýsingar á þeim tengdar við þjóðsögur og frásagnir. FJÖLLIN Sigrún Helgadóttir er höfundur efnisins. Áslaug Jónsdóttir teiknaði myndir.
RkJQdWJsaXNoZXIy MjIxNzc=