BRENND Á BÁLI Gunnar Theodór Eggertsson Myndhöfundur Arnar Þór Kristjánsson
TIL LESANDA: Þessi bók getur nýst þér á margan hátt. Fyrst og fremst er verið að segja sögu krakka sem hefðu getað verið uppi á tímum galdraofsókna. Þú getur aukið við orðaforða þinn og lesskilning með því að skoða orðin sem gefin eru upp í byrjun hvers kafla. Útskýringar á þeim eru aftast í kaflanum. Þar eru einnig ýmsar vangaveltur og upplýsingar sem tengjast sögunni og getur verið gott að lesa til að dýpka skilning þinn á söguefninu. Aftast í bókinni eru ýmis konar verkefni sem hægt er að vinna í samvinnu og einstaklingslega t.d. í þemavinnu og til að auka skilning á ýmsum þáttum í Íslandssögunni.
SÖGULANDIÐ BRENND Á BÁLI Gunnar Theodór Eggertsson Myndhöfundur Arnar Þór Kristjánsson
2 Þessi bók gerist á drungalegum tíma í Íslandssögunni sem kallast galdraöld eða brennuöld. Þá leiddi ótti við galdur til þess að fólk sem talið var göldrótt var handtekið og brennt á báli. Talið er að 25 Íslendingar hafi verið drepnir á þennan skelfilega hátt. Galdrafárið barst til landsins frá meginlandi Evrópu þar sem mörg þúsund manns höfðu verið brennd fyrir meintan galdur. Í langflestum tilfellum voru þetta konur og því er talað um nornabrennurnar í Evrópu en hér á landi voru það hins vegar einkum karlar sem voru brenndir til bana. Fyrsta galdrabrennan á Íslandi var árið 1625 en galdrafárið hófst af alvöru árið 1654 með þremur brennum í Trékyllisvík á Ströndum. Síðasta galdrabrennan á Íslandi fór fram árið 1683 á Arngerðareyri í Ísafjarðardjúpi. Þótt tæplega 30 ár hafi liðið milli fyrstu brennunnar og upphafs galdrafársins líður stuttur tími á milli í þessari bók. Persónurnar í bókinni eru skáldaðar en byggja allar á raunverulegum málum, eins og rakið er aftan við kaflana. Það gerir óhugnaðinn í bókinni ennþá skelfilegri.
3 Áður en þú byrjar að lesa söguna skaltu velta fyrir þér hugarfari fólks á 17. öld. Á þessum tíma var fólk mjög trúað, það trúði að Guð væri mjög voldugur og strangur. Það vildi hegða sér rétt því það óttaðist refsingu Guðs. Enn meira óttaðist fólk þó helsta óvin Guðs, Djöfulinn. Fólk trúði því að Djöfullinn væri stöðugt að reyna að spilla fólki og láta það gera djöfullega hluti, eins og að galdra. Margar þjóðsögur eru til frá þessum tíma sem endurspegla ótta fólks við hið illa, til dæmis við galdramenn og drauga, en það eru líka til þjóðsögur sem sýna hvað fólk hélt að gerðist ef það hagaði sér öðruvísi en Guð vildi. Það er til dæmis til þjóðsaga um kirkju sem sökk ofan í jörðina af því að fólk dansaði og skemmti sér í kirkjunni. Þegar þú lest þessa bók skaltu fylgjast með því hvernig þetta hugarfar birtist í sögunni. Taktu eftir hvernig óttinn nær tökum á fólkinu og það verður tortryggið í garð nágranna sinna. Svona hófst galdrafárið en fár merkir æsingur eða upphlaup.
4 Ísafjarðardjúp Selárdalur Breiðafjörður Ísafjörður
5 Hornstrandir Trékyllisvík Húnaflói Hólmavík strandir
6 GUÐRÚN er unglingsstúlka sem líst ekki á blikuna þegar brennurnar hefjast. ÞÓRA stóra systir Guðrúnar býr yfir leyndarmáli sem getur reynst fjölskyldunni erfitt. HRÓBJARTUR afi Guðrúnar og er besti vinur hennar. Hann vill halda friðinn en er ósáttur við aðferðir sýslumanns og prestsins. SÝSLUMAÐUR er laganna vörður á þessum tíma. Hann sér um að refsa fólki sem dæmt er fyrir galdur. HELSTU PERSÓNUR
7 SÉRA HELGI presturinn í sveitinni. Hann trúir því að djöfullinn gangi laus á meðal manna. HALLDÓRA OG PÉTUR eru valdamikil hjón í sveitinni sem eiga við vandamál að stríða. Hún er kölluð maddaman. ÞORBJÖRN er gamall bóndi í næstu sveit þar sem Þóra var í vinnumennsku. FORELDRAR GUÐRÚNAR OG ÞÓRU lenda í vanda þegar Þóra kemur úr vinnumennsku og þurfa að standa með dóttur sinni til að bjarga henni úr mikilli klípu.
8 1. KAFLI DJÖFLAR Í MANNSMYND Guðrún hafði heyrt kjaftasögurnar, rétt eins og allir aðrir í sveitinni. Ekki var talað um annað, þó aðeins með hvísli og pískri. Gamall maður var staðinn að göldrum fyrir vestan. Sendi víst draug til að vinna nágranna sínum mein. Sendingin kom ekki höggi á grannann en endaði á að drepa alla hestana hans. Eins gott að karlinn var brenndur. Sjaldan voru sveitungar sveitungar sammála um nokkuð, en þarna voru allir á sömu skoðun. Hvernig ætli sé að brenna lifandi? velti Guðrún fyrir sér á meðan hún sat á kirkjubekknum og fylgdist með fólkinu streyma inn í litlu kirkjuna þeirra. Hún hafði brennt á sér hendurnar við grautarpottinn heima og fengið sjóðandi vatn á tærnar. Hún hafði leikið sér að því að stinga fingurgómum í gegnum kertaljós til að sjá hvað hún þyldi logann lengi. Það var sársaukafullt í smá stund og sveið á eftir, en hvernig væri að finna logana læsa sér í klæðin þar til þau brynnu inn að skinni? Finna hitann dreifa sér um allan Orð til skoðunar: sveitungar taðbútur hlóðir altari oss-vér-vor rómur seiðskratti að vera í vist maddama gylliboð myrkrahöfðingi
9
10 líkamann og eldinn svíða mann upp til agna eins og spýtu eða taðbút taðbút undir hlóðum? Hvernig var lyktin af brennandi skinni? Eða myndi maður kannski kafna af reyknum fyrst og lognast út af? Mamma hennar sendi henni hvasst augnatillit eins og hún heyrði hugsanir dóttur sinnar. Guðrún leit undan og horfði á Jesúmyndina yfir altarinu. Hún skammaðist sín. Siðprúð stúlka átti ekki að hugsa svona ljótt. En samt gat hún ekki annað. „Djöfullinn er víða,“ þrumaði Helgi prestur yfir söfnuðinum, „og gengur á meðal vor!“ Guðrúnu var brugðið og leit í kringum sig, eins og hún ætti raunverulega von á að sjá djöfulinn sitjandi þarna á kirkjubekknum hjá þeim. „Lítið á næsta mann! Lítið á frændur yðar og fjölskyldur! Nágranna og sveitunga! Enginn er óhultur. Öll erum vér mannleg og öll getum vér fallið fyrir freistingum Satans.“ Guðrún horfði á mömmu sína og velti fyrir sér hvort hún gæti verið galdranorn. Mamma hennar gaf henni olnbogaskot án þess að líta á hana. Kannski gat hún í raun og veru lesið hugsanir. Var hún þá norn? En voru nornir og
11 galdramenn ekki ljót og djöfulleg útlits, með horn eða hreistur, eða hundrað hala eins og Grýla? Guðrún leit aftur á prestinn, sem lækkaði nú róminn. „Þið hafið öll heyrt fréttirnar úr fjörðunum fyrir vestan. Þar var Sigurbjörn Jónsson brenndur á báli fyrir galdra. Haldið þið að hann hafi verið með horn og hala? Hafi hvæst með eitraðri tungu eða haldið blót fyrir allra augum? Nei, Sigurbjörn leit út eins og hver annar maður, en undir skinni leyndist seiðskratti seiðskratti sem dulinn var öllum nema þeim sem trúa á Guð.“ Það sló þögn á hópinn. Guðrún horfði yfir söfnuðinn. Þau voru ekki mörg í sveitinni og hún þekkti alla viðstadda, misvel þó. Hún sat með mömmu sinni vinstra megin í kirkjunni, ásamt hinum konunum. Pabbi hennar og Hróbjartur afi hægra megin, karlamegin. Hún saknaði Þóru systur, sem var enn í vist hjá Þorbirni gamla. Fjölskyldurnar úr hinum bæjum sóknarinnar röðuðust á næstu bekki og fremst sat fínasta fólkið í sveitinni, þar á meðal maddaman maddaman sjálf, Halldóra fína og Pétur karlinn hennar, af stóra býlinu undir fjalli. Guðrún dáðist að fallegu fötunum hennar, innflutt frá landi kóngsins. Svona gátu hinir ríku leyft sér. Land kóngsins, hvaða land var það?
12 Sjálf var Guðrún fínt klædd, eins og vaninn var á sunnudögum, en það þýddi nú lítið annað en að mussan hennar var nýþvegin. Guðrún átti engin spariföt, ekki frekar en mamma hennar. Hvort ætli djöfullinn ginni frekar til sín fátækt fólk eða ríkt? Hún spurði ekki upphátt, því hefði hún aldrei þorað. Guðrún kunni að halda hugsunum sínum fyrir sjálfa sig. „En hvernig getum vér borið kennsl á djöfsa,“ spurði einhver, „ef hann kemur að vitja vor?“ „Forðist freistingar og verið hjartahrein,“ svaraði prestur, „lærið að þekkja gylliboð hins illa. Andskotinn segist geta hjálpað ykkur í lífinu, auðveldað lífsbaráttuna með einföldum leiðum en sá vegur er vegur freistingar. Munið hið heilaga orð – Guð hjálpar þeim sem hjálpa sér sjálfir!“ Presturinn lauk messunni með sálmasöng og blessun. Karlarnir sungu í kór en þótt konurnar fengju ekki að syngja með stalst Guðrún til að hreyfa varirnar og raula innra með sér enda kunni hún öll lögin utan að. Að því loknu sat hún lengi kyrr og fylgdist með fólkinu hverfa út úr kirkjunni. Hana langaði að spyrja prestinn ótal spurninga en mamma hennar hnippti í hana og dró með sér út á hlað. Hvað heldur þú að Guðrún hefði viljað spyrja prestinn um?
13 Þar stóð fólk á spjalli eins og vanalega nema að Guðrún tók eftir því að sumir gjóuðu augum hver á annan eins og þeir væru að reyna að þefa uppi andskotann á meðal þeirra. Hrobbi afi stóð einn og horfði til himins. Hann hafði meiri áhuga á sólinni og blíðviðrinu en skuggaleikjum myrkrahöfðingjans. „Aldeilis sem veit vel á vorið,“ sagði hann og togaði laust í flétturnar á Guðrúnu, rétt eins og hann hafði gert síðan hún var smástelpa. Hvað er afi Guðrúnar að meina?
14 Nú var hún orðin þrettán vetra og reiðubúin að ganga í fullorðinna kvenna tölu. Hún þoldi ekki þegar mamma talaði við hana eins og smákrakka en fannst samt notalegt þegar afi klóraði henni aðeins um kollinn og kallaði hana Lubbu litlu. Hrobbi og Lubba. Þau höfðu ávallt verið bestu vinir. „Afi?“ spurði hún og horfði íbyggin á fólkið í kring sem var hætt að hvískra og pískra og farið að tala hástöfum um mátt djöfulsins og endurtaka orð prestsins um að engum væri treystandi. „Já, Lubba mín?“ „Trúir þú á djöfulinn?“ „Ekki á svona fallegum degi,“ svaraði hann og settist niður í grasið. Hún settist hjá honum og lét vorgoluna strjúka vangann á meðan hún velti fyrir sér orðum prestsins. Fyrir vestan var maður brenndur á báli. En svoleiðis gæti aldrei gerst í fagra dalnum þeirra.
15 ÚTSKÝRINGAR Á ORÐUM: Sveitungar er fólk sem býr í sömu sveit. Taðbútur eða tað er þornaður skítur úr kindum og hestum og hægt er að nota það til að kveikja upp í gamaldags ofnum og eldstóm. Hlóðir er opið eldstæði sem matur er eldaður við. Altari er borð innst í kirkju og notað við guðsþjónustu. Oss-vér-vor. Þetta er þérun. Fyrr á tímum var sjálfsögð kurteisi að þéra ókunnugt fólk og þá sem þóttu hærra settir í samfélaginu. Í dag er sjaldgæft að fólk þéri hvert annað. Þetta er 1. persónu fornafnið (ég) í fleirtölu, hér erum vér, um oss, frá oss, til vor. Rómur er rödd. Seiðskratti er galdramaður, maður sem fremur seið eða galdra. Að vera í vist er að vera vinnukona í ákveðinn tíma hjá öðru fólki. Maddama er gift kona, frú. Gylliboð merkir freistandi tilboð sem lítur kannski of vel út. Myrkrahöfðingi er annað heiti yfir kölska eða djöfulinn.
Fyrsta sannanlega brennan hér á landi var þegar Jón Rögnvaldsson var brenndur árið 1625 í Svarfaðardal í Eyjafirði. Hér er það Sigurbjörn Jónsson sem er brenndur í ónefndum firði sama ár og sagan okkar gerist. Persónur eru skáldaðar en byggja allar á raunverulegum málum. Á Vísindavefnum er að finna fróðlegar upplýsingar um upphaf galdramála sem gæti verið áhugavert að skoða. Á Galdrasafninu á Hólmavík er hægt að skoða alls konar áhugaverða muni, til dæmis galdrarúnir og galdrabækur. Þar er líka mikill fróðleikur um sögu galdra á Íslandi og fórnarlömb brennualdar. Þú getur heimsótt safnið á netinu. Í þessum kafla koma fyrir mörg orð yfir djöfulinn og enn fleiri bætast við aftar í bókinni, til dæmis satan, andskotinn, kölski, myrkrahöfðinginn og freistarinn. Sum orðin eru úr Biblíunni en hin orðin bjó fólk til svo að það óttaðist að nota nafn hins illa. Þannig þýðir andskotinn óvinurinn, myrkrahöfðinginn er sá sem stýrir ríki myrkursins (Helvíti) og freistarinn þýðir sá sem reynir að freista eða spilla fólki. Þessi orð festust svo í tungumálinu sem blótsyrði, það er orð sem fólk reyndi að varast að nota. VANGAVELTUR OG HUGLEIÐINGAR VIÐ 1. KAFLA 16
17 2. KAFLI LÍTILL NEISTI Guðrún hafði áhyggjur af Þóru systur. Fjölskylda Guðrúnar hafði samið við Þorbjörn bónda um að Þóra kæmi til þeirra fyrr en vanalega til að hjálpa til við sauðburðinn sauðburðinn. Hún átti að vera löngu komin. Kannski var hún að hjálpa gamla bóndanum þótt hann ætti víst næstum engar kindur eftir á bænum. Hann bjó líka einn, karlinn, hafði misst bæði konu og börn fyrir löngu. Það var áður en Guðrún fæddist og henni fannst skrítið að ímynda sér að einhver gæti búið svona lengi einn. Margir í dalnum þeirra litu Þorbjörn gamla hornauga hornauga en Þóra systir talaði alltaf vel um hann. Nema hvað, nú bólaði ekkert á henni og langt liðið á einmánuð. Pabba þeirra var orðið svo órótt að hann fór sjálfur á Skjóna gamla að sækja hana. Þegar þau komu heim um kvöldið beið Guðrún spennt úti á hlaði og skellti sér í faðm stóru systur þótt hún væri varla stigin af baki. Þóra tók blíðlega um hana en var þreytuleg að sjá. Orð til skoðunar: sauðburður að líta einhvern hornauga einmánuður tekið sér bólfestu spýja – spjó rekkja að koma í tæka tíð
18
19 „Er ekki allt í lagi?“ „Jú, jú, ég er bara þreytt eftir ferðalagið.“ Inni í baðstofu sátu mamma og afi og þar urðu fagnaðarfundir. Spurð um ástæður þess að hún hefði ekki komið fyrr sagðist Þóra hafa lagt tvisvar af stað og í bæði skiptin fengið yfir sig svima. Því hefði hún snúið við og jafnað sig heima hjá Þorbirni. „Líður þér betur núna?“ spurði mamma. „Hún bar sig vel til að byrja með,“ svaraði pabbi, „en varð nú frekar vesældarleg eftir því sem á leið.“ Þóra kinkaði kolli. „En nú hef ég það gott, að vera komin heim.“ Þóra var ekki fyrr búin að sleppa síðasta orðinu en hún fór skyndilega að titra á bekknum. Hún greip um magann á sér og stífnaði upp af kröftugum krampa. Það var eins og illur andi hefði tekið sér bólfestu í henni og þyrfti nú að brjóta sér leið út. Guðrún ætlaði að stökkva til og hjálpa systur sinni en var ekki nógu snögg að bregðast við þegar Þóra féll fram fyrir sig og kastaði upp yfir allt stofugólfið. Hún tæmdi magann og kúgaðist lengi rétt við fætur föður síns sem var svo hryllt við að hann gat sig ekki hreyft.
20 Guðrún var ekki hrædd við að snerta æluna, tók blíðlega um axlir stóru systur og hélt hárinu frá eftir bestu getu svo að það yrði ekki allt útbíað í spýju. Hún studdi Þóru út á hlað, þar sem hún lagðist máttlaus niður í grasið. Svo þurfti Guðrún að hlýða kalli móður sinnar og sjóða vatn til að skrúbba gólfið. Afi hjálpaði henni við þrifin en foreldrarnir settust út til Þóru. „Ætli það sé ekki best að þú fáir að liggja ein í rekkju Guðrúnar,“ sagði mamma, „hún getur sofið á skinninu við eldstóna.“ „Nei,“ andmælti Þóra og bað um að vera send aftur á bæinn til Þorbjarnar. „En þú ert nýkomin til okkar! Og sauðburðurinn á næsta leiti.“ Guðrún lá við hlustir á meðan hún þurrkaði æluna upp og gerði sitt besta til að kasta ekki upp sjálf. „Bara í nokkra daga í viðbót,“ svaraði Þóra og andvarpaði, „ég kem í tæka tíð kem í tæka tíð fyrir sauðburðinn. Því lofa ég.“ „Þú hvílist hjá okkur í nótt og við sjáum til í fyrramálið,“ skipaði pabbi og þar með var málið útrætt. Hvað heldur þú að hafi verið að hrjá Þóru?
21 Enn var ælufnykur í baðstofunni þegar þau fóru að hátta þótt Guðrún hefði hamast við að skrúbba fram eftir kvöldi. Guðrún svaf á gólfinu við rúmstokkinn hjá stóru systur og hvíslaði til hennar í myrkrinu. „Hvað er eiginlega að? Hvers vegna viltu fara frá okkur?“ „Ég get ekki útskýrt það núna,“ svaraði Þóra, „en við getum talað um það seinna.“ Morguninn eftir stóð hún föst á sínu og heimtaði að fara aftur til Þorbjarnar.
„Ég skil ekki hvers vegna þú vilt ekki hvíla þig hér,“ sagði mamma vonsvikin, „og vilt frekar fara til þessa gamla karlskratta?“ Þóra gat ekki útskýrt betur en svo að það væri betra að hvílast þar í einrúmi og lofaði að snúa aftur heim um leið og henni væri batnað. Pabbi hjálpaði henni upp á Skjóna og þau lögðu af stað yfir fjallið. Guðrún horfði lengi ráðvillt á eftir henni. Þegar pabbi þeirra sneri aftur var hann þungbrýndur á svip. Hann flýtti sér inn fyrir dyr að tala við mömmu þeirra í einrúmi. Guðrún reyndi að hlera gegnum húsvegginn en heyrði ekki nema einstaka orð. Hún þurfti svo sem ekki að heyra nema eitt þeirra. Galdur. 22 ÚTSKÝRINGAR Á ORÐUM: Sauðburður er tíminn á vorin þegar kindur eignast lömb. Að líta einhvern hornauga merkir að líka illa við einhvern. Einmánuður er gamalt mánaðarheiti, byrjar 20.–27. mars. Að taka sér bólfestu merkir að koma sér fyrir eða setjast að. Spýja – spjó (þt) er annað orð yfir gubb og að æla (ældi). Rekkja er annað orð yfir rúm. Að koma í tæka tíð þýðir að koma nógu snemma. Hvað var það sem pabbi hennar hélt að væri að draga Þóru aftur heim til gamla mannsins?
Veikindi virðast oft tengjast galdramálum og árin á undan hafði undarleg plága gengið um sveitirnar á Ströndum sem virðist hafa ýtt undir ótta fólks um galdur. Fyrsta stóra málið sem hrinti galdrafárinu af stað tengist dularfullum veikindum sem fólk gat ekki útskýrt og var fljótt að álíta galdur. Á Vísindavefnum segir að veikin hafi lýst sér þannig að vondur andi eða draugur hafi farið í kverkar á fólki og það ropað mikið. Svo gekk þetta yfir og fólk jafnaði sig og fann ekki fyrir neinu eftir það. Þorbjörn hafði misst konu sína og börn og bjó einn. Lífsbaráttan var hörð á þessum tíma og algengt var að börn dæju ung, flest létust úr sjúkdómum sem nú er auðvelt að lækna eða bólusetja fyrir. Ef til vill dó kona Þorbjarnar af barnsförum (við að fæða barn) því það gat komið fyrir. Sagan um Þorbjörn bónda byggir á raunverulegu máli Þórðar Guðbrandssonar. Hann var ákærður fyrir galdur eftir að vinnukona hans varð veik um leið og hún fór úr vist hans en batnaði þegar hún sneri til baka. Þórður var talinn hafa gert hana veika með göldrum. Hin raunverulega vinnukona hét Guðrún Hróbjartsdóttir og eru persónurnar Guðrún og Hróbjartur afi hennar nefndar í höfuðið á henni. VANGAVELTUR OG HUGLEIÐINGAR VIÐ 2. KAFLA 23
24 3. KAFLI LEYNDARMÁL Presturinn var mættur heim á bæinn þeirra með sýslumanninn í eftirdragi. Guðrún sat undir húsveggnum og fylgdist agndofa með pabba sínum ásaka Þorbjörn bónda um að halda dóttur hans fanginni á bæ sínum. Hann útskýrði að Þóra hefði tvisvar reynt að fara heim en orðið veik í bæði skiptin og batnað er hún sneri aftur til bónda. Þetta taldi hann vera álög Þorbjarnar til að halda Þóru hjá sér. Þegar hún var loks sótt heim hefði hún aftur orðið mjög sjúk og heimtað að snúa til baka, því þar liði henni betur. „Enn bólar ekkert á henni bólar ekkert á henni og ég þori varla að sækja hana af ótta við verri galdur,“ játaði pabbi og Guðrún trúði ekki eigin eyrum. Þóra hafði vissulega hagað sér undarlega og sagðist ætla að útskýra eitthvað fyrir henni síðar. Kannski vildi hún einmitt játa þetta: að hún væri í álögum. Var í alvörunni galdramaður rétt handan við fjallið þeirra? Presturinn hlustaði af athygli og ræddi svo við sýslumann í einrúmi. Því næst bað hann pabba Orð til skoðunar: agndofa að bóla á einhverju ótti furðu lostinn hreysi kuklari þunguð hnykla brýnnar Hvað er að vera í álögum?
hennar um að safna saman nógu mörgum góðum og guðhræddum mönnum til að fylgja þeim heim til Þorbjarnar að þinga um málið. Hrobbi afi neitaði að fara með og vildi frekar huga að dýrunum, enda taldi hann þetta mestu vitleysu í syni sínum og var alfarið á móti slíkum ásökunum. Guðrún og móðir hennar létu sig hins vegar ekki vanta heim til Þorbjarnar gamla, enda var heiður Þóru að veði. „Þorbjörn!“ hrópaði prestur. „Stígðu fram í ljósið í Guðs nafni!“ 25
26 Gamli maðurinn kom furðu lostinn furðu lostinn út úr hreysinu sínu. „Séra Helgi? Sýslumaður? Hvað ferðalag er á ykkur heiðursmönnum? Ég á nú lítið til í kotinu til að bjóða ykkur, grunar mig.“ „Við komum ekki hingað sem gestir,“ svaraði prestur alvarlegur, „heldur til að skera úr um hvort þú, Þorbjörn, hafir stundað galdur í þínu húsi.“ „Galdur?“ endurtók hann forviða. „Nei, ég er enginn kuklari kuklari. Bænir mínar til almættisins hafa ávallt dugað mér og aldrei hef ég sóst eftir valdi yfir öðrum en sjálfum mér.“ „Þú hefur verið ásakaður um að halda stúlkunni Þóru fanginni,“ útskýrði sýslumaðurinn, „með því að hleypa vondum anda ofan í hana og valda veiki og ógleði er hún reyndi að komast í burt.“ Þorbjörn skildi hvorki upp né niður í neinu. Hann kallaði á Þóru, sem kom út úr húsinu og krossbrá að sjá fjölskylduna sína samankomna á hlaðinu fyrir aftan sýslumanninn, prestinn og hóp manna sem hún kannaðist lítillega við.
27 „Þóra mín, segðu þeim að þú sért ekki fangi minn, þótt þú hafir verið dálítið veik upp á síðkastið.“ „Ég hef verið veik,“ svaraði hún og bar höfuðið hátt, „satt er það, en ekki er við húsbónda minn að sakast.“ „Sé stúlkan í álögum er ekkert mark á hennar orðum,“ sagði sýslumaður og gerði lítið úr svörum Þóru. „Nú gerum við húsleit!“ Hann benti presti að fara inn í húsið á meðan hann leiddi Þorbjörn sjálfur inn í smiðju og lokaði hann þar inni til yfirheyrslu. Aðrir biðu fyrir utan en auðvitað reyndu menn að liggja á hleri og kíkja inn um glugga. Foreldrar þeirra gátu ekki stillt sig um að læðast nær í von um að heyra hvað þeim fór á milli. Á meðan fengu systurnar tækifæri til að tala saman í einrúmi. „Ég hélt að þú yrðir glöð að sjá okkur,“ sagði Guðrún og furðaði sig á því hvað Þóra var áhyggjufull. Kannski var það hluti af áhrifum galdranna. „Þú sagðist ætla að segja mér frá veikindunum í einrúmi, en pabbi fann út úr þessu sjálfur!“ Þóra andvarpaði. Hvað er að gerast hér? Hvers vegna er þeim ekki trúað?
28
29 „Það var ekki þetta sem ég vildi segja þér frá, það er enginn galdur hér að verki.“ „Nú, hvað þá?“ „Ef ég segi þér verðurðu að lofa að segja engum öðrum og alls ekki foreldrum okkar.“ Guðrún brann í skinninu að heyra leyndarmálið. Ef það var ekki galdur sem lá að baki veikindunum, hvað var það þá? „Ég er þunguð,“ hvíslaði Þóra skömmustulega, „og hef verið veik sökum þess. Get varla setið hest eða farið á milli húsa án þess að verða bumbult. Þorbjörn hefur leyft mér að hvílast og bruggað gott seyði sem hjálpar til við ógleðina. Og ég er líka öll að koma til. En þú mátt alls ekki segja!“ Guðrún starði furðu lostin á systur sína. „Þunguð?“ Hún leit í átt að smiðjunni. „En hann er svo gamall?“ Þóra sló til hennar, hneyksluð og hálfhlæjandi. „Ekki eftir Þorbjörn! Nei, faðirinn er ungur vinnumaður á Stað.“ „Og ætlið þið þá að giftast?“ spurði Guðrún og hnyklaði brýnnar. „Eða eruð þið búin að giftast?“ Þóra hristi höfuðið niðurlút. Hvaða leyndarmáli mátti Guðrún ekki segja frá? Og af hverju?
30 „Nei, og það vill hann heldur ekki. Hann er á leiðinni austur í sumar. Hann neitar að gangast við barninu.“ Guðrún var hugsi. „Hvað þýðir það?“ „Það þýðir bara að þú mátt ekki segja neinum frá þessu,“ svaraði Þóra veikri röddu. Skyndilega heyrðust hróp innan úr húsi. Presturinn birtist í dyragættinni og veifaði skinnlengju sem hann sagðist hafa fundið ofan í kistu. Á skinninu voru galdrastafir.
31 ÚTSKÝRINGAR Á ORÐUM: Agndofa þýðir mjög hissa. Það bólar ekki á einhverjum þýðir að það sést ekki til einhvers, einhver er ekki kominn. Ótti er hræðsla. Að vera furðu lostinn er að vera mjög hissa eða að vera mjög brugðið. Hreysi er annað orð yfir lélegt hús eða kofaræfil. Kuklari er sá eða sú sem reynir að fremja galdra. Þunguð er að vera ófrísk, ganga með barn. Að hnykla brýnnar merkir að kreppa augabrýrnar og líta út fyrir að vera þungt hugsi eða reiður.
Hinn raunverulegi Þórður mun einnig hafa játað að hafa séð djöfulinn í tófulíki og hafa sært hann burt með galdraorðum. Hann mun líka hafa bent á annan mann, Grím nokkurn Jónsson, og sagt hann vera mestan galdramanna í Trékyllisvík. Hvers vegna hefur hann sagt það? Til að hefna sín á öðrum eða í von um að vera sjálfum bjargað? Í þessari sögu gerir hann það í von um að bjarga eigin skinni, en það er um seinan. Þórður var brenndur í Trékyllisvík árið 1654, ásamt öðrum manni, Agli Bjarnasyni, sem var talinn „grunsamlegur“ og endaði á að játa á sig heilan helling („að hafa lagt lag sitt við djöfulinn með ristingum, blóðvökum og naglaskurði og gert sáttmála við djöfulinn svo hann þyrfti ekki annað en skipa honum fyrir það sem hann vildi láta hann gera. Með slíkri fjölkynngi og fordæðuskap kvaðst hann hafa drepið sauði fyrir bændum í Hlíðarhúsum og á Kjörvogi“, stendur á Galdrasýningarvefnum). Hvers vegna játuðu menn svona lagað, nema þeir hafi verið neyddir til þess? Þegar Þóra segir Guðrúnu að hún sé ólétt spyr Guðrún strax hvort þau ætli að giftast eða séu búin að giftast. Á þessum tíma var bannað að eignast barn án þess að vera gift og fólk sem gerði það átti von á harðri refsingu. VANGAVELTUR OG HUGLEIÐINGAR VIÐ 3. KAFLA 32
33 4. KAFLI FYRSTA BRENNA: ÞORBJÖRN ÞÓRÐARSON Þorbjörn bóndi var formlega ásakaður um galdur í kjölfarið og málið sent til lögmanns og lögréttumanna, sem staðfestu dóminn á alþingi á Þingvöllum. Enginn fór nærri bænum hans á meðan á þessu stóð, ekki einu sinni Þóra. Hvorki sást tangur né tetur af gamla manninum. Guðrún var næstum búin að gleyma málinu um Þorbjörn bónda og farin að trúa því að ekkert yrði af galdrabrennum í sinni sveit þegar fréttir bárust um að nú ætti að taka mál hans upp aftur og að þessu sinni að fella dóm. „Sýslumaður er mættur aftur heim til Þorbjarnar,“ útskýrði pabbi þeirra, „og verið er að yfirheyra hann ítarlega.“ Hann ætlaði sjálfur að fara og fylgjast með framgöngu mála en bannaði systrunum að koma með. Þá steig móðir þeirra fram og sagði að það myndi „gera þeim gott að sjá hreinsunareldinn, ef til þess mun koma!“ Orð til skoðunar: hreinsunareldur að engjast um dýrbítur guðlast vitgrannur eiður/tylftareiður fjölkynngi fordæðuskapur
34 Hún skipaði stúlkunum að koma með þeim og þótt Þóra ætti enn erfitt um gang lét hún sig hafa það, enda skiptu örlög bóndans hana miklu máli. Þegar þau mættu að bænum var nærri öll sveitin þegar búin að safnast þar saman. Smiðjudyrnar opnuðust og Þorbjörn var leiddur út í böndum. Prestur og sýslumaður gengu á eftir og stilltu fanganum upp frammi fyrir hópnum. Guðrún tók eftir því að hann hafði verið tuskaður til. Hann var rauður í framan og haltrandi, með herptar varir og þungbrýnd augu. „Hinn ákærði hefur játað!“ tilkynnti sýslumaður og lyfti upp skinninu svo að allir mættu sjá galdrastafina sem þar voru ristir. „Viltu gjöra svo vel að segja þeim mönnum sem hingað eru mættir hvaða galdur þú hefur ritað hér á skinnið.“ Hann togaði í böndin aftan á baki bóndans svo að hann engdist um, sperrti sig og hreytti svarinu úr sér. „Það var dýrbítur dýrbítur sem herjaði á fé mitt og í örvæntingu minni leitaði ég á þessi ráð! Rúnirnar eru til að verjast dýrbítum. Hann var ódrepandi andskoti sem hríðfelldi kindurnar mínar!“ „Andskoti?“ endurtók presturinn. „Áttu við að þú hafir mætt djöflinum?“ Hvað hafði verið gert við Þorbjörn?
35 „Sé djöfullinn í tófulíki, þá hefi ég séð hann! Ég páraði þetta krot til að verjast honum. Gagnslaust helvíti enda er ég enginn galdramaður!“ „Þannig nær illskan að vefja okkur um fingur sér,“ svaraði prestur og sneri sér að hópnum. „Hann hefði átt að leita til nágranna sinna, leita til Guðs en þess í stað sótti hann í galdur og guðlast og kom sér því á vald djöfulsins.“ „Þetta krot kemur vanheilsu minni ekkert við,“ hrópaði Þóra, „enda ber hann þar enga ábyrgð!“ „Eitt illvirki útilokar ekki annað,“ svaraði sýslumaður, „en ljóst er að galdur hefur verið framinn engu að síður.“ „Maðurinn er spilltur,“ hrópaði prestur, „og það er aðeins ein leið til að hreinsa sálu hans og greiða leið hennar til himna. Eldurinn mun hreinsa.“ Óttinn skein úr augum gamla mannsins. Hann opnaði munninn en gat varla komið orðunum út úr sér. „Ég – ég – sver – ég sver af mér – allan galdur!“ „Er skinnið þá ekki þín eign?“ spurði sýslumaður alvarlega. Hver hélt Þorbjörn að tófan væri?
36 Þorbjörn hristi höfuðið. „Hvaðan fékkstu það?“ Hann hikaði og titraði í böndunum. Guðrún sá svitaperlurnar glitra á enninu í sólarljósinu. „Gefðu okkur nafn!“ heimtaði sýslumaður. Þorbjörn var þungt hugsi. „Stefán,“ andvarpaði hann loks, „Stefán Sveinsson.“ „Stefán Sveinsson, vinnumaður hjá maddömu Halldóru?“ spurði sýslumaður. Þorbjörn kinkaði niðurlútur kolli. Allir í sveitinni þekktu Stefán. Hann var skrítinn náungi, einbúi sem hafði birst í dalnum fyrir mörgum árum og flutt inn í hellisskúta uppi í fjalli. Síðan þá hafði hann unnið störf
37 hjá maddömunni og á endanum fengið leyfi til að reisa sér kofa úr rekavið á hennar landi. Stefán var talinn einfaldur og vitgrannur vitgrannur en annars hættulaus. Hann talaði við sjálfan sig og lék oft við börnin, enda kunnu þau öll vel við hann, þótt fullorðna fólkið liti niður á hann. Aldrei hefði Guðrúnu grunað að hann gæti stundað galdur. „Leysið mig nú úr böndunum,“ bað Þorbjörn og horfði bænaraugum á sýslumanninn, „ef þið vilduð vera svo góðir.“ „Þú ert ekki laus allra mála,“ svaraði sýslumaður, „og enn þarf að fella yfir þér dóm. Þú færð þó tækifæri til að uppfylla tylftareiðinn tylftareiðinn. Hér höfum við kallað saman fjölda manns til útnefningar. Ef ellefu þeirra eru þér sammála, og þú sjálfur hinn tólfti, skaltu ná fram eiðnum og laus ganga. Láttu nú á það reyna. Félagar! Hver ykkar er reiðubúinn að vinna eið með sakborningnum og sverja sakleysi hans í þessu máli?“ Þóra rétti undir eins upp hönd en pabbi hennar togaði hana umsvifalaust niður. Þá rétti Guðrún upp höndina henni til stuðnings en sýslumaðurinn hló og sagði að einungis karlmennirnir væru marktækir til að taka afstöðu. Þorbjörn mændi bænaraugum á mannsöfnuðinn og endurtók Hvað er að gerast? Er þetta réttlátt?
38 mál sitt, harðneitaði að hafa beitt nokkurn mann galdri og sagðist hafa fengið galdrastafina í algjörri neyð til að verja fé sitt fyrir dýrbítnum. Enginn þeirra rétti upp hönd. „Afstaðan er skýr,“ tilkynnti sýslumaður, „og Þorbjörn Þórðarson er hér með dæmdur til dauða fyrir fjölkynngi fjölkynngi og fordæðuskap fordæðuskap.“ „Nei!“ hrópaði Þóra. „Hann er saklaus!“ Þorbjörn starði orðlaus á mennina og mótmælti ekki þegar hann var dreginn burt í böndunum og aftur inn fyrir dyr. Hann virtist hvorki geta hreyft legg né lið. Það átti að brenna bóndann samdægurs og mennirnir tóku strax til hendinni við að safna brenni úr smiðjunni, brjóta spýtur úr veggjum og safna spreki og öðru sem nota mætti á bálið. Fréttirnar flugu hratt um héraðið og fólk flykktist að af næstu bæjum til að fylgjast með gangi mála. Guðrún studdi Þóru burt frá bænum. Hún átti erfitt um gang og var greinilega ómótt. „Er allt í lagi?“ „Nei, ekkert er í lagi. Hvað er að gerast, Guðrún? Hafa þau öll misst vitið?“ Aðeins karlar máttu greiða atkvæði á þessum tíma. Hvað finnst þér um það? Hvað er átt við með þessum orðum?
Guðrún gat engu svarað. Þær settust niður í einrúmi ofan í lítilli laut þar sem Þóra hneig niður og kúgaðist. Á meðan hún jafnaði sig á ógleðinni fylgdist Guðrún 39 með fólkinu fjölga allt um kring. Menn gengu upp að klettunum með fangið fullt af brenni. Það átti að binda Þorbjörn við stórt reynitré sem óx í skjóli fjallsins.
40 Tré sem hafði staðið af sér veður og vind, kindur og mannfólk, í heila öld. Nú myndi það falla og taka saklausan mann með sér. Þóra lagðist með höfuðið í kjöltu litlu systur og horfði upp í átt að klettunum. Guðrún furðaði sig á því hvað þeim tókst að undirbúa allt hratt og samstíga. Eins og þau hefðu skipulagt þetta fyrir fram. Eins og allir hefðu beðið eftir tækifæri til að brenna einhvern. Líða tók á daginn og sól var lágt á lofti þegar Þorbjörn var loks leiddur fram úr húsinu. Enn streymdu áhorfendur að en systurnar hættu sér ekki nær. Þær fylgdust með úr fjarska þegar bóndinn var bundinn og sýslumaður bar eld að bálkestinum. Öskrin ómuðu um alla sveitina. Þóra hélt fyrir eyrun og lokaði augum. Guðrún gat ekki litið undan. Hún fylgdist með gamla manninum engjast um í böndunum og skiptast á að ákalla miskunnsemi fólksins og bölva því öllu í sand og ösku. Eldurinn óx og óx og byrjaði að sleikja á honum tær og fætur. Þá var ekki hægt að greina orðaskil hjá manninum. Hann öskraði bara þar til úr honum var allur kraftur. Reykurinn reis upp eins og lifandi skuggi sem kæfði Þorbjörn svo að hann þagnaði
og missti meðvitund. Sál hans steig upp til himna sem rjúkandi mökkur og aska. Lyktin af brenndu holdi barst um loftið með vindinum. Guðrún lokaði augunum og lagðist hjá systur sinni. Þegar hún opnaði þau aftur og leit upp að klettum hafði eldurinn dvínað niður í öskustóna. Eftir stóð sótsvartur líkami sem rann saman við rjúkandi leifarnar af reynitrénu. Allt í kring var fólk sem Guðrún þekkti varla lengur. Af hverju finnst Guðrúnu eins og hún þekki fólkið í sveitinni ekki lengur? 41
Í sögunni er talað um að safna þurfi 12 manns eða að uppfylla þurfi tylftareiðinn til að staðfesta sakleysi þess sem er sakaður um glæp (ein tylft þýðir tólf). Á Vísindavefnum er þetta útskýrt á þennan hátt: „Tylftareiður fól það í sér að sýslumaður nefndi tólf menn úr sveitinni sem áttu að taka afstöðu til ákærunnar. Sjö þeirra urðu að vera sammála til þess að ná fram eiðnum og viðkomandi sjálfur yrði hinn áttundi, en að auki fékk hann að velja fjóra menn með sér til sönnunar, svonefnda fangavotta. Þetta var í samræmi við reglur í lögbókinni Jónsbók frá 1281 og menn urðu að gera það upp við samvisku sína gagnvart guði hvort þeir væru með eða á móti.“ Í þessari sögu eru reglurnar einfaldaðar til að lesendur eigi auðveldara með að átta sig á þeim. Aðeins karlar máttu greiða atkvæði. Hvað finnst þér um þetta fyrirkomulag? VANGAVELTUR OG HUGLEIÐINGAR VIÐ 4. KAFLA ÚTSKÝRINGAR Á ORÐUM: Hreinsunareldur er orð sem byggist á gamalli hugmynd um að sálir manna hreinsist í eldi áður en þær fari til himaríkis. Hér er átt við að ganga í gegn um mikla erfiðleika. Að engjast um merkir að kippast saman eins og að vera með krampa. Dýrbítur er refur eða hundur sem bítur kindur. Guðlast er að gera lítið úr trúar- kenningum eða guðsdýrkun. Eiður/tylftareiður er staðfesting eða yfirlýsing vitnis um framburð sinn fyrir dómi, sjá nánar hér í vangaveltum. Fjölkynngi merkir galdrar Fordæðuskapur merkir að iðka galdur. 42
43 5. KAFLI SEKUR EÐA SAKLAUS? Guðrún gat ekki horft framan í foreldra sína án þess að sjá fyrir sér bálið undir klettunum og hugsað um hvað öllum öðrum virtist standa á sama um að þau hefðu tekið þar mann af lífi. Hverjum var það svo sem að kenna? Ef allir voru samsekir um að drepa mann, var þá ekkert rangt við það? Hét það ekki lengur manndráp? Alls konar efasemdir plöguðu Guðrúnu en afi var sá eini sem hún þorði að tala við. Hann hafði sloppið við að fylgjast með aftökunni og hryllingnum sem henni fylgdi. Hann hneykslaðist á fréttunum þegar þær bárust honum því afi trúði ekki á galdra og sagðist óttast fáfræði frekar en fjandann sjálfan. „Fólk óttast það sem er því framandi,“ sagði hann, „og hegnir hegnir þeim sem haga sér öðruvísi. Nú hefur óttinn um galdur, þessi tíska utan úr heimi, náð hingað til okkar og ég er hræddur um að við losnum ekki við þá vofu svo glatt.“ Orð til skoðunar: samsekur plaga að hegna ódaunn húðláts
44 Guðrún velti samt fyrir sér hvort afi hefði hagað sér eins og hinir, hefði hann verið á staðnum. Meira að segja mamma hafði fyllst eldmóði og sagt manninn eiga þetta skilið. Hreinsunareldur, sögðu þau, eina leiðin til að bjarga sálu hans. Guðrún óttaðist að þetta myndi hafa þveröfug áhrif. Hún gat ekki beinlínis útskýrt það, ekki einu sinni fyrir sjálfri sér, öðruvísi en svo að sveitin hefði breyst eftir brennuna. Ódaunn af ösku og brennisteini lá í loftinu, þótt úti væri heiðskír og fagur dagur. „Ég heyri öskrin stöðugt fyrir mér,“ játaði Þóra fyrir litlu systur, „og get varla sofið á nóttunni. Mér finnst eins og þetta hafi allt verið mér að kenna.“ Systurnar sátu saman yfir ánum úti á túni. Nú voru margar þeirra komnar að burði og þá styttist í litlu lömbin. Guðrún var glöð að hafa stóru systur aftur hjá sér. Þóra fann ekki lengur jafnmikið fyrir ógleðinni sem var að sjálfsögðu tekið þannig að hún væri að hún væri laus undan álögum Þorbjarnar þótt þær systur vissu vel að sú var ekki raunin. „Auðvitað var þetta ekki þér að kenna,“ svaraði Guðrún, „sýslumaðurinn vildi ekkert hlusta á þig.“ Hvað heldur þú að Guðrún hafi óttast að myndi breytast í sveitinni?
45 „En ef ég hefði sagt satt frá upphafi, í stað þess að fela sannleikann um veikindi mín?“ Guðrún tíndi nokkrar sóleyjar til að gera krans fyrir systur sína. „En þú sagðist ekki geta það,“ sagði hún, án þess að skilja endilega hvers vegna. „Ég veit,“ dæsti Þóra, „en kannski hefði það breytt einhverju. Kannski hefðu þau þá bara orðið reið við mig og ekkert hugsað um Þorbjörn.“ „En værir þú þá ekki í vandræðum í staðinn?“
46 „Jú, það má með sanni segja.“ „En þó ekki brennd á báli,“ sagði Guðrún og fléttaði síðasta blóminu í kransinn. Hún lagði kransinn með stolti ofan á magann á systur sinni. Það sást varla á henni, í það minnsta ekki enn. „Nei, ekki brennd á báli,“ svaraði Þóra, „en það er nú ekki mikið skárra sem gert er við konur sem eignast börn í leyni og ógiftar, það skal ég segja þér.“ „Hvað er gert við þær?“ spurði Guðrún og reyndi að ímynda sér hvað væri verra en brenna. „Þeim er refsað,“ svaraði Þóra, „dæmdar til húðláts og útskúfaðar fyrir að eignast barn utan hjónabands. Sumar konur bera út börnin sín frekar en að vera dæmdar og sektaðar. Svo er konum líka drekkt ef svona gerist of oft.“ Það kom fát á Guðrúnu. „Drekkt? Er þeim bara siglt út á sjó og hent í hafið?“ „Nei, ekki úti á hafi,“ svaraði Þóra, „heldur ofan í hyl. Ég vil ekki tala um þetta. Og þú skalt ekki Hvað merkir það að bera út börn? Hvað heldur þú að hafi orðið um börnin?
47 heldur gera það. Ekki orð fyrr en ég finn út úr þessu.“ „Gott að þú ert þó ekki veik lengur.“ Ein ærin kom lallandi yfir til þeirra systra. Þóra strauk henni blíðlega um bakið og lagði svo kransinn ofan á höfuð hennar. Stúlkurnar hlógu en gleðin entist skammt því nú kom afi þeirra arkandi og hann virtist ekki færa góðar fréttir. „Það er sem mig grunaði,“ sagði hann. „Stefán Sveinsson hefur verið handsamaður.“ Guðrún stökk á fætur með slíkum látum að ærnar hlupu skelkaðar á brott. „En sýslumaður var búinn að leita hjá honum og fann þar ekkert um galdur eða stafi!“ „Rétt er það,“ svaraði afi, „en nú er maddaman aftur orðin veik og herra Pétur heimtar að prestur finni sökudólginn. Hann er sannfærður um að þetta sé Stefáni að kenna og að veikindin hafi byrjað um sama leyti og þau réðu hann til vinnu og veittu honum húsaskjól.“ „Maddaman er alltaf veik,“ andmælti Þóra og stóð rólega upp úr grasinu. „Ég man ekki eftir henni öðruvísi en heilsutæpri og haltrandi til og frá kirkju.“ Hvað hélt sýslumaður að Stefán hefði gert?
48 „Maddaman hefur vissulega löngum verið veik,“ svaraði afi, „og ekki veit ég hvers vegna Stefán ætti nokkuð að koma að því máli en eitt er víst að hann hefur verið lokaður inni á heimili þeirra hjóna þar sem nú er verið að þinga. Komi til ákæru mun sýslumaður veita honum tylftareið til að hreinsa mannorð sitt. Við þurfum að safna saman mönnum honum til stuðnings.“ ÚTSKÝRINGAR Á ORÐUM: Samsekur er að vera meðsekur að einhverju máli, að taka þátt í einhverju ódæði. Að plaga er að valda einhverjum óþægindum. Að hegna er það sama og að refsa. Ódaunn er óþefur eða mjög vond lykt. Húðlát er þegar einhver er flengdur eða barinn.
Prestshjónin í sögunni eru byggð á heimildum og frásögnum af hjónum í Selárdal, maddömunni Helgu Halldórsdóttur og manni hennar séra Páli Björnssyni. Sagt var um Helgu að hún hefði árið 1668 eða ‘69 veikst af undarlegum sjúkdómi. Varð hún fyrir „ærið mikilli árás og ofsókn af illum anda“ og lá veik fram á sumar. Helga var langveik og margir voru sendir á bálið hennar vegna. Menn voru brenndir, ásakaðir um að magna galdur til að gera hana veika, en þrátt fyrir allar brennurnar komu veikindin alltaf upp aftur. Og þá var einhverjum nýjum kennt um. Eiginmaður Helgu var einn lærðasti prestur á landinu og hann gekk hart á eftir því að finna sökudólgana. Hvers vegna ætli þetta hafi gerst? Hvers konar veiki hefur herjað á konuna? Hún er sögð í heimildum hafa verið drykkfelld. Læknavísindin voru skammt komin á þessum tíma og ekki er erfitt að ímynda sér að veiki gæti litið út eins og galdur eða álög. Kannski eitthvað sem auðvelt væri að lækna nú á dögum! Afinn segist óttast fáfræði frekar en fjandann sjálfan. Hvað á hann við? Hvað er svona hættulegt við skort á þekkingu? Er þetta enn vandamál? Þóra óttast að fólk frétti af óléttunni því ógiftum konum eins og henni var refsað harðlega fyrir að eignast barn. Dæmt var eftir svokölluðum Stóradómi og þyngsta refsingin var dauðadómur. Á tíma Stóradóms (16.–18. öld) var 18 konum drekkt í Drekkingarhyl á Þingvöllum. Finnst þér auðveldara að setja þig í spor Þóru þegar þú veist þetta? Hvernig? VANGAVELTUR OG HUGLEIÐINGAR VIÐ 5. KAFLA 49
50 Orð til skoðunar: þríeykið sitja yfir ánum vitgrannur ómagi vitorðsmaður særingar slagbrandur ódæðisverk 6. KAFLI ÖNNUR BRENNA: STEFÁN SVEINSSON Þríeykið fór um alla sveitina í von um að finna nógu marga menn sem væru tilbúnir að sýna Stefáni gamla samstöðu ef til ákæru kæmi. Þau vissu vel að sýslumaður væri búinn að velja menn úr sínum eigin röðum en þau urðu að gera sitt besta til að vega upp á móti því. Flestir voru tregir til að svara en Hróbjarti tókst að sannfæra nokkra félaga sína um að koma með sér að húsi maddömunnar og vonaðist til að safna fleirum í lið á staðnum, því nú þyrptist fólk þangað úr öllum áttum, enda augljóst að eitthvað spennandi lá í loftinu. Þar rakst Guðrún á foreldra sína innan um hóp forvitinna sem safnast höfðu saman úti á hlaði. „Hvað eruð þið að gera hér?“ spurði pabbinn dætur sínar. „Þið eigið að sitja yfir ánum! að sitja yfir ánum!“ „Þær eru hér á mínum vegum,“ sagði Hróbjartur afi og pabbi þeirra þorði ekki að andmæla Tekst þeim að safna 11 manns nægilega snemma?
51 sínum eigin föður. „Ég treysti því að þú munir styðja Stefán verði hann ásakaður um að vera valdur að veikindum Halldóru, ekki satt?“ Pabbi þeirra varð flóttalegur í framan og svaraði engu. „Þú veist jafnvel og ég að veikindi maddömunnar eru fyrst og fremst hennar eigin drykkju að kenna! Stefán er enginn galdramaður, hann er vitgrannur og einlægur og meira í ætt við ungan dreng í anda en fullvaxinn mann.“ Afi hækkaði róminn svo að fleiri gætu í honum heyrt. „Okkur ber skylda að vernda menn eins og Stefán! Hann er ómagi ómagi og upp á aðra kominn en hefur alltaf sýnt öðrum góðvild, sérstaklega málleysingjum og auðvitað börnunum í sveitinni, ekki satt, stúlkur?“ Guðrún og Þóra tóku heilshugar undir og rifjuðu upp góðar stundir í eltingaleik og fíflaskap með Stefáni á góðviðrisdögum. Afa virtist hafa tekist að fá enn fleiri í lið með sér. Vonandi nógu marga til að efna tylftareiðinn. Dyrnar opnuðust og herra Pétur, eiginmaður maddömu Halldóru, steig út ásamt presti og hópi manna úr sveitinni. Á eftir þeim kom Hvernig myndir þú lýsa Stefáni?
52 sýslumaður og síðastur Stefán sjálfur í járnum. Hann horfði steinhissa á allt fólkið og skælbrosti að sjá svo marga saman komna. Hann gerði sitt besta til að veifa krökkunum, þótt hann gæti ekki lyft höndum nema rétt upp fyrir mitti. Prestur stillti sér upp og krossaði sig. „Vér þökkum Þorbirni heitnum fyrir að vísa okkur að vitorðsmanni sínum, Stefáni Sveinssyni, sem hefur hér með verið sakaður um galdur og að hafa með göldrum og villutrú valdið þeirri
53 stórkostlegu veiki sem plagað hefur húsfreyju hans, maddömu Halldóru Guðjónsdóttur, til lengri tíma. Við óskum þess og biðjum Guð að hér með muni kvölum hennar linna og hinum ranglátu refsað. Þingi telst hér með slitið.“ Stefán virtist ekkert vera að hlusta á prestinn. Hann horfði bara forviða á fólkið í kring. „Við andmælum ákærunni!“ hrópaði Hróbjartur afi. „Látið Stefán sverja sakleysi sitt og þér munuð sjá að mörg okkar munu styðja hann!“ Nú steig sýslumaður fram með glott á vörunum. „Það er algjör óþarfi,“ sagði hann, „því hinn ákærði hefur þegar játað fyrir þingi og mun nú játa glæp sinn frammi fyrir Guði og öllum nærstöddum.“ Stefán starði þögull út í loftið. Sýslumaður hnippti í hann og sagði að hann yrði nú að játa, eins og þeir töluðu um. „Og þá verð ég laus?“ spurði hann, hálfruglaður. „Þá mun sál þín frjáls fara,“ svaraði prestur. Stefán kinkaði kolli. „Gerðir þú húsfreyju þína veika með göldrum?“ spurði sýslumaður. „Já,“ svaraði Stefán og kinkaði kolli. Hvað er sýslumaðurinn að gera? Má þetta?
„Hann veit ekkert hvað hann er að segja,“ sagði Guðrún við afa sinn. „Þeir hafa snúið á hann til að svara svona.“ Afi fylgdist orðlaus með játningunni. „Og lést þú Þorbjörn bónda fá galdrastaf til verndar dýrbítum?“ „Já,“ svaraði Stefán og kinkaði kolli. „Og hefur þú farið með galdraorð og særingar særingar sjálfur í kofa þínum?“ Stefán leit á sýslumann, sem gaf honum merki með því að kinka kolli. „Já,“ endurtók hann svo. „Mörgum sinnum!“ Hann brosti og hló þegar fólkið í kring byrjaði að fussa og sveia. „Gerðu eitthvað, afi!“ skipaði Guðrún en Hróbjartur vissi varla hvað hægt væri að segja. „Sýslumaður, þetta eru eintóm skrípalæti!“ kallaði hann en áður en sýslumaður gat svarað voru fleiri byrjaðir að hafa í frammíköllum. „Sendir þú galdur sem drap kúna mína?“ spurði einn. 54
55 Stefán yppti öxlum, hrópaði „já“ og hló enn hærra. „Varst þú valdur að fjárdauðanum hjá frænda mínum?“ spurði annar. „Já!“ „Sendir þú veðurgaldur til sjós í fyrra er sökkti bát föður míns?“ spurði sá þriðji. „Já!“ var svarið og nú var múgurinn orðinn svo æstur að jafnvel sýslumaður réð ekki við neitt. Stefán var gripinn og dreginn upp að kofa sínum. Allan tímann hélt hann að nú fengi hann að fara aftur heim til sín. Guðrún og Þóra reyndu að tala um fyrir grönnum sínum en enginn hlustaði. Ekki einu sinni foreldrar þeirra. Hróbjartur reifst hástöfum við sýslumann og hellti sér yfir herra Pétur en það hafði engin áhrif. Stefán gekk með bros á vör inn í kofahreysið sitt. Það var búið að losa hlekkina og hann veifaði öllum bless. Svo var lokað fyrir dyrnar með slagbrandi slagbrandi og eldur borinn að bænum. Þögn sló á hópinn. Ekkert heyrðist nema snarkið í logunum og hósti og hróp frá Stefáni, sem varð hræddur og fór að slá á dyrnar af öllum kröftum. Hvaða glæpi játaði Stefán á sig? Hversu sanngjarnar voru þessar aðferðir sýslumanns?
56 „Hann mun kafna á reyknum áður en eldurinn nær honum,“ sagði sýslumaður til að róa fólkið, „þetta er miskunn miðað við margt.“ Þóru varð óglatt og lét sig hverfa inn í hús með hraði. Hróbjartur hélt utan um Guðrúnu og saman biðu þau þess að heyra öskrunum linna. En það gerðist ekki. Eldurinn breiddist um allan kofann og enn öskraði Stefán. „Þetta er ódæðisverk ódæðisverk!“ hrópaði Hróbjartur. „Þetta er morð!“ Hann sleppti takinu á Guðrúnu og hljóp í átt að eldinum til að losa slagbrandinn frá hurðinni. Sýslumaður þaut á eftir ásamt fleiri mönnum og neyddu þeir Hróbjart til baka. „Þú ert sturlaður!“ hrópaði afi í bræði sinni og hrinti sýslumanni frá sér. Guðrún reyndi sjálf að koma honum til hjálpar en pabbi hennar hélt aftur af henni á meðan Hrobbi afi var sleginn til jarðar og haldið þar föstum. Skyndilega brotnaði spýta úr húsveggnum og myrk vera skaust í gegnum eldinn eins og skuggi á sólbjörtum degi. Það rauk úr líkamanum sem hljóp trylltur út á túnin. Klæðin brunnin utan af Hvað finnst þér um verknað sýslumanns? Var hann að vinna rétt að því að sakfella Stefán?
RkJQdWJsaXNoZXIy MjIxNzc=